ادامه این وبلاگ در سایت نویدار

پس از چند سال رکود در نوشتن از این پس در وبسایت تازه خود در Navidar.eu می نویسم.

 

 

مصاحبه امروز من با دویچه وله در باره این که چرا ایرانیان مقیم خارج به کشور بازنمی‌گردند و تجربه خود در این باره!

مصاحبه امروز من با دویچه وله

امشب در برنامه افق در صدای آمریکا در باره امنیت اینترنت و فیلترشکن ها گفتگو داشتیم.

افق در صدای آمریکا، 5 ماه مه 2015

گفتگوی من با تلویزیون روژهلات و بازگویی داستان فرناز

دیشب، سوم ماه مارس 2014 در تلویزیون روژهلات در برنامه چهرها از خودم گفتم و داستان فرناز عزیزم را بازگو کردم. امیدوارم که در راه شکستن تابوهای وحشتناک جامعه ایرانی و سنت های ضد انسانی گامی کوچک برداشته باشم.

موضوع برنامه افق: کنفرانس امنیتی مونیخ، از امنیت سایبری تا هسته ای

فیلم «هیس دخترها فریاد نمی زنند»: ما سکوت را بشکنیم!

امشب فیلم «هیس دخترها فریاد نمی زنند»  از پوران درخشنده را دیدم. چه واقعی جامعه ایرانی را به تصویر کشیده است. این تصویرها واقعی است و بدون اغراق؛ به ویژه زمانی که آنها را از نزدیک تجربه کرده باشی، عزیزترینت 35 سال بعد قربانی اش شده باشد و پدر و مادر، ناظم و دوست، همه و همه اسیر در فرهنگ سنتی پست و جنایتکارانه «حفظ آبرو» کودک آسیب دیده را تنها گذاشته و بدتر از آن، با وادار ساختنش به سکوت آسیب دوم و چندم را سخت تر از آسیب نخست به او وارد آورند. این گونه است که محیط و جامعه برای متجاوزان امن می شود.

مردان فیلم اندیشه حاکم بر مرد سنتی و «با غیرت» ایرانی را به نمایش گذاشته اند؛ موجود حقیر، پست و بدبختی که زور مردانگیش تنها به زن و دختر کوچکش می رسد.

لحظه به لحظه این فیلم را حس و لمس کردم. تقریبا همه شخصیت های فیلم در زندگی من حضور دارند. این فیلم داستان پروانه مهربان و نازنین من بود که 35 سال بعد کسی را نکشت، ولی خودش را از رنج خلاص کرد. دو عموی ناجوانمرد و پست فطرتش، حسن و حسین، اموراتشان کماکان می گذرد و کسی هنوز هم بالاتر از گل به آنها نگفته است. همگان در سکوت هستند و احساس می کنم که سخنان من بیشتر از این جنایتی که این دو عمو 35 سال پیش در حق همسر عزیز من کرده اند، آزارشان می دهد.  نزدیکان فرناز! آنهایی که خود را به او نزدیک نشان می دادند، دوست، فامیل! و اکنون در توطئه سکوت دست دارند. چه حقارتی! این آیینه تمام نمای این فرهنگ سنتی و پست است که برای پوشاندن خفت و خواری خویش از جنایتکار دفاع می کند: مگر چه شده؟ سالها پیش یه چیزی شده. شما چرا بزرگنمایی می کنید؟

فرناز نازنین من نیز7 سالش بود در آن روز در تهران که پدر برای کاری از خانه بیرون رفته بود. و 35 سال گذشت و فرشته مهربان من در آن جمعه شب تاریک، مه آلود و بارانی در هامبورگ رفت تا رها شود. اکنون دیگر 15 ماه از آن شب لعنتی می گذرد و سکوت کماکان ادامه دارد و تلاش برای این که مرا نیز به منجلاب خود بکشانند که «هیس! چه فایده دارد؟ فرناز دیگر زنده نخواهد شد.»

… و من سکوت نخواهم کرد.

شرکت در برنامه افق در صدای آمریکا و گفتگو در باره شنودهای گسترده NSA در اروپا

دیشب در برنامه افق، صدای آمریکا، در باره شنود و جاسوسی گسترده NSA در اروپا به گفتگو پرداختیم.

«شنود رهبران: از مرکل تا خامنه ای» برنامه افق درباره شنود رهبران خارجی از طرف آژانس امنیت ملی آمریکا، شنود از سفر آیت خامنه‌ای به استان کردستان، شنود تلفن انگلا مرکل و واکنش ها به اقدامات آژانس امنیت ملی آمریکا. با رابرت بیر، محمود تجلی مهر، و آرش آرامش.

یک سال از پروازت گذشت …

آرامش، زیبایی، لطافت، مهربانی بی پایان از تو بود و در تو تعریف می شد و خوشبختی بی کران نیز برای هر آن که کنار تو بود.

9 سال از زندگی من سرشار از خوشبختی بی پایانی با تو گذشت که هیچ گاه واژه ای برای توصیفش نمی یابم و برای هر لحظه اش از ابتدا سپاس گذار بوده ام و خواهم بود. سپاس گذار برای نیمه شب هایی که بیدار می شدم و در نور خیابان ترا می نگریستم و از این که چنین فرشته ای در کنارم آرمیده است، احساس خوشبختی بی پایان داشتم.

… و اکنون این همه برای من واژگانی هستند بس دور و دست نیافتنی. واژگان نیز با تو رفته اند و دیگر مفهومی ندارند.

هر گاه از خانه بیرون می رفتی و من در خانه بودم، از پنجره ترا می نگریستم و تو در آخرین لحظه برایم دست تکان می دادی و من خوشبخت بودم. اما ساعتی بعد دلتنگ می شدم و می اندیشیدم که کجایی و چکار می کنی. اکنون پس از یک سال هنوز ساعت چهار بعد از ظهر که می شود دلتنگ و ناآرام می شوم که کجایی و چرا هنوز نیامده ای.

ننگ و شرم بر آنهایی که در شش سالگی ات شادی کودکی و خوشبختی را از تو ربودند، آن دو عموی پست فطرت، آن گونه که 35 سال گذشت و تو سرانجام از پا درآمدی و تصمیم گرفتی در آن جمعه شب تاریک و بارانی در هامبورگ به این رنج سنگین پایان دهی. اکنون یک سال از پروازت می گذرد و من تا امروز کماکان درمانده که چرا در کنار تو از این همه خبر نداشتم، چرا دیر فهمیدم و چرا همیشه زود دیر می شود، چرا، چرا، چرا …
و تو؟ از تو تنها زیبایی، مهربانی و شادی دیدم و گمان بردم که همه اش تو هستی و تو بودی. اما … تاریکی نیز بود، زشتی بر تو رفته بود و دردی سنگین نیز بود و غم … و من اینها را ندیدم. تو پوشاندی چون انسانیت را دوست داشتی. چون زشتی را با زیبایی، خشونت بر کودکیت را با مهربانی به همه و غم را با شادی پاسخ می دادی و چه موفق بودی در فریب دادن ما! ما ساده لوحان …

در آن شب، آنگاه که ترا یافتم، چهره ات آرام بود. خوابیده بودی و من دقیقه ای چند بی سروصدا در تاریکی راه می رفتم که بیدار نشوی. و تو خواب بودی اما در خوابی دیگر با آخرین نامه در دست …

12 اکتبر 2012، ساعت 02:30، شبی بارانی بود و سرما از آن شب همه جا را، خانه گرم و زیبایمان را فرا گرفت، آشیانه مان ویران شد.

از روز یک شنبه تا پنج شنبه که ترا به تهران ببرند، هر روز به آن اتاق در بیمارستان می آمدم تا با تو باشم. پرستار مهربانی که آنجا بود می گفت: کمی صبر کنید عزیز شما را کمی بیارایم و بیاورم. ترا می آورد با شال زیبایی که بر رویت انداخته بود. چهره ات آرام بود و در خواب ابدی فرو رفته بودی. در برابرت می نشستم و تلاش می کردم تا می توانم آن لحظه ها را گرد آورم برای خود، در کوله باری. کوله باری که تا آخر عمر با خود خواهم داشت.

اکنون که همه چیز را می دانم، احساس می کنم که آرامشت را باز یافته ای. این را چهره آرامت پس از مرگ به من می گوید که لحظه ای از برابرم دور نمی شود.

و تو؟ تو پناه آورده بودی. تو در این دنیای سرد و خشن پس از سالها تنهایی به دنبال پناهگاهی بودی. و من بر این گمان که تو آن جامعه پر دروغ و مکر و فریب را پشت سر نهاده ای و دیگر چیزی ترا رنج نخواهد داد. چه گمان باطلی! این جهان سرانجام برایت جایی نداشت و من نیز شایسته نبودم و سرانجام ناتوان از نگهداری پروانه ام …

درد جانکاه رفتنت لحظه ای، حتی برای لحظه ای کاسته نشده است. هنوز این خانه در انتظارت مانده است، کیفت آنجا پر از غبار، کفشهایت خالی و غمگین، آن لباسهای زیبا تنها، … سرما همه جا را گرفته و برنقاشی ات بر دیوار تاریکی سنگینی می کند.

در نامه ات از من خواسته بودی که «مرا بسوزان و خاکسترم را به باد بسپار!» و من عمل نکردم. گمان کردم بهتر است که خانواده های عزیزمان و بی شمار کسانی که دوستت دارند، جایی را داشته باشند، هر چند که خود نمی توانم بر سر مزارت بیایم. از این که به وصیتت عمل نکردم شرمسار هستم، شرمسارم مهربانم!

ننگ و شرم بر آن فرهنگ و جامعه ای که بی رحمانه سکوت می کند و جنایتی این چنین را سرپوش می گذارد؛ انگار که هیچ روی نداده، انگار که تو هیچ گاه نبوده ای … همه هستند، همه ساکت و همه آبرودار و همه … آن دو جانور، آن دو عموی پست که معصومیتت را، کودکیت را، شادی و مهربانی ات را در شش سالگی ربودند، نیز هستند. حالشان خوب است.

«چهره ام را با لبخند به یاد بیارین همونطور که همیشه بودم.» این آخرین جمله وصیت نامه ات بود که اکنون بر سنگ مزارت به همراه نقاشیت نقش بسته است. چهره ات همواره با لبخند در برابرم است. این لبخند اما برایم تداعی درد است؛ دردی جانکاه. آن دردی که 35 سال ترا از درون خورد و خرد کرد، اکنون بر شانه من سنگینی می کند که ای کاش، ای کاش …

و این ای کاش های بی پایان …

و من داستان ترا باز می گویم. باشد که مردمان درس گیرند، باشد که فرشته های کوچک دیگر اسیر ددمنشان نشوند. باشد که جامعه برای دیوان و ددمنشان ناامن شود نه برای پروانه هایی که رنگ و نور و گرما و شادی و مهربانی دارند.

و من داستان ترا باز خواهم گفت، فرشته نازنین جاودانی من!

* * *

صفحه فیس بوک فرناز

ترانه های گروه «آناتما» مدتهاست همراه من شده اند. گروهی از لیورپول که گویا تنها برای فرناز خوانده اند. تصادفی است که از فردا برای 6 روز در لیورپول خواهم بود و پس فردا شنبه سالگرد مرگ فرناز است.

مصاحبه با رادیو زمانه پیرامون اینترنت در ایران و گزارش فریدم هاوس

ایرج ادیب زاده

به گزارش تازه‌ی فریدوم هاوس یا خانه آزادی که پنج شنبه 11 مهر منتشر شده است، ایران از میان شصت کشور جهان که در این گزارش بررسی شده‌اند در بدترین مکان قرار گرفته است. در این گزارش ایسلند آزادترین کشور اینترنتی جهان، در مکان نخست قرار دارد در حالی که ایران به عنوان بدترین و آخرین کشور رتبه بندی شده است.
ایرج ادیب زاده در مورد این گزارش با آقای محمود تجلی مهر کارشناس جهانی مخابرات و اینترنت گفت‌وگو کرده است.

لینک مصاحبه و دانلود

موومان پنجم آن سمفونی

دلتنگ در شهر محبوبم برلین به کتاب فروشی رفتم تا ساعتی او را ببینم. همیشه این کار را می کردم. 18 سال دوستی این گونه تداوم یافته بود. فراز و نشیب ها گذرانده بودیم. کتاب فروشی بسته بود. به شماره اش زنگ می زنم. برمی دارد.

می پرسم: کجایی؟

می گوید: دارم جمع و جور می کنم برای سفر به کانادا و واشنگتن. تو چطوری؟ زن نگرفتی؟

پتکی بر سرم می خورد و پایم سست می شود. از آن لحظه ها است که کم می آورم. می گویم: تو چرا این حرفو می زنی؟

او کم نمی آورد: هیچی فکر کردم شاید زن گرفته باشی.

* * *

سمفونی مردگان در گوشم می پیچد، این بار بدون آفریدگارش. سورملینا نیز مظلوم و تنها ماند چون فرشته من، چون پروانه بال شکسته من.

برکناری مرسی، نقش نظامیان، آینده اخوان المسلمین، و افشای اطلاعات محرمانه آمریکا از طرف ادوارد اسنودن، تعریف افشاگری، امنیت و حریم خصوصی. با عباس میلانی، مسعود مصلی نژاد، محمود تجلی مهر

“اینترنت پنهان ایران” یا همان فیلترنت اسلامی

رادیو زمانه

محمود تجلی‌مهر، کارشناس اینترنت و مخابرات

اینترنت دیگر تنها یک شبکه مخابراتی ساخته شده با ابزار تکنولوژیک نیست، بلکه بخشی از اجتماع شده است. زندگی در فضای مجازی هویت جداگانه خود را در چارچوب خدمات گوناگون چون شبکه‌های اجتماعی، چت، رادیو، یوتیوب و غیره یافته و از این رو پیچیدگی روندهای اجتماعی دیگر کم کم شامل اینترنت نیز می‌شود. در ده‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰، طراحان اینترنت این را نیز در نظر داشتند که این شبکه توسط کسی  قابل کنترل نباشد و حتی با جنگ اتمی و نابودی بخشی از آن، شبکه کار خود را ادامه دهد. از این روست که با قطع ارتباط یک مسیر، ترافیک راه خود را از مسیری دیگر یافته و جریان می‌یابد و نمی‌توان با ابزار تکنولوژیک جلوی آن را گرفت. به بیان دیگر، اینترنت هم پیچیدگی تکنولوژیک دارد و هم پیچیدگی اجتماعی.

با این دیدگاه، هر حکومتی که تلاش برای کنترل اینترنت دارد، توجه پژوهشگران را به خود جلب می‌کند و در ا ین میان دو کشور چین و ایران سردمدار کنترل همه جانبه اینترنت هستند. هر چند که دشمنان اینترنت بسیارند، اما چین و ایران در این میان جایگاه ویژه‌ای دارند.

پژوهشی درباره “اینترانت” حکومت ایران

به تازگی پژوهش جالبی منتشر شده با عنوان “اینترنت پنهان در ایران”  که آن را پژوهشگر سرشناسی به نام کالین آندرسن با کمک دانشگاه پنسیلوانیا به انچام رسانده‌ است. آندرسن در پژوهش خود با به کارگیری روش مهندسی معکوس، تلاشی را که حکومت اسلامی در دو-سال سال گذشته زیر نام “اینترنت ملی” و یا “شبکه ملی اطلاعات” پیش برده، جمع بندی کرده است.

کالین آندرسن و همکارانش با به کارگیری امکان‌های موجود در استانداردهای اینترنت توانسته‌اند توپولوژی شبکه ملی را تا میزان زیادی شبیه سازی کنند. یافته‌های آنها با آن‌چه که تاکنون می‌دانستیم می‌خواند. بر پایه این یافته‌ها، کارشناسان خادم حکومت اسلامی به جای به کارگیری آدرس‌های عمومی در شبکه، از آدرس‌های خصوصی استفاده می‌کنند. این آدرس‌های خصوصی (10.x.x.x، 172.16.x.x-172.31.xx و 192.168.x.x) در استانداردهای مخابراتی برای به کارگیری در شبکه‌های خصوصی (شرکت‌ها و یا خانه ها) در نظر گرفته شده‌اند و برای مسیریابی در اینترنت اعتبار ندارند. تنها آدرس‌های عمومی در اینترنت در مسیریابی مورد استفاده قرار

می‌گیرند. شبکه‌های خصوصی، چون شبکه داخلی یک شرکت از بیرون قابل دسترسی نیستند و ارتباط کامپیوتر‌های یک شرکت با بیرون از طریق گذرگاهی صورت می‌گیرد که خود دارای آدرس عمومی است و نقش واسطه را دارد. آنچه حکومتیان به نام “اینترنت ملی”، “اینترنت حلال” و یا “شبکه ملی اطلاعات” تبلیغ می‌کنند، در اساس همان چیزی است که به نام “اینترانت” در هر شرکت و خانه‌ای وجود دارد. آنها می‌خواهند شبکه‌ای خصوصی به پهنه یک کشور ایجاد کنند و تاکنون در چند گام نیز پیش رفته‌اند. بستر این شبکه را شرکت ارتباطات زیرساخت فراهم آورده است که اکنون مرکز فیلترینگ نیز هست. بسیاری از وزارت خانه‌ها و اداره‌های دولتی در حال حاضر به این شبکه وصل هستند. در گام بعدی نوبت دانشگاهها، مراکز پژوهشی و سپس سرویس دهندگان اینترنت خواهند بود. هم اکنون برخی از سرویس دهندگان اینترنت یا آی اس پی‌ها نیز به مشتریان خود آدرس‌های خصوصی می‌دهند.

برای ارتباط با اینترنت در خارج از کشور تلاش برای تعریف گذرگاه‌هایی است که زیر نظر باشند و ترافیک از آنجا صورت گیرد. یکی از یافته‌های کالین آندرسن این است که برخی از پایانه‌ها در ایران هم دارای آدرس خصوصی هستند و هم آدرس عمومی. یعنی این پایانه‌ها هم از خارج از ایران قابل دسترسی هستند و هم از داخل. چنانچه پایانه‌ای تنها دارای آدرس خصوصی باشد، دیگر از خارج قابل دسترسی نخواهد بود.

این پدیده آدرس دوگانه برای یک پایانه، سرویس DNS (Domain Name Service) که کارش تبدیل آدرس‌های اینترنتی قابل درک برای انسان چون http://www.radiozamaneh.com به آدرس قابل مسیریابی قابل درک برای سیستم، چون 141.101.125.158 است، دچار دشواری بسیاری می‌کند. به بیان دیگر، سرویس‌های DNS در ایران مجبور به داشتن هر دو آدرس خصوصی و عمومی هستند و این کار، مکانیسم آنها را نه تنها بسیار پیچیده می‌سازد و نگه‌داری و به روز رسانی را دشوار می‌کند، بلکه این سرویس‌ها به یک منبع همیشگی خطا تبدیل می‌شوند. وجود اطلاعات نادرست در DNS باعث ایجاد نارسایی در مسیریابی، از میان رفتن اطلاعات در میان راه، کند شدن ارتباط و یا حتی قطع ارتباط می‌گردد. این موضوع، که نیاز به بررسی مفصلی دارد، می‌تواند دلیلی برای این پیش‌بینی باشد که شبکه ملی حکومت اسلامی با شکست روبرو خواهد شد.

بی‌دفاع در برابر استاکس‌نت و شرکا

حکومت اسلامی در تبلیغ برای اینترنت ملی به عامل امنیت اطلاعات و عدم نفوذ خارجیان تاکید زیادی دارد. گویا مشکل کاربران ایرانی در سوءاستفاده از اطلاعاتشان از سوی خارجیان است که روشن نیست چرا باید به اطلاعا

ت کاربران ایرانی چنان علاقه ویژه‌ای داشته باشند که حکومت به فکر اینترنت ملی باشد.

حکومتی که ناتوان از محافظت سیستم‌های سری خود است، به فکر امنیت اطلاعات شهروندان افتاده است! آن چه که بدافزارهایی چون استاکس نت، دوکو و فلیم بر سر سیستم‌های پنهان حکومت آوردند، به خوبی نشان‌دهنده ناتوانی حکومتیان برای مقابله با اختلال‌های سایبری است. دزدان اطلاعاتی بین المللی، باندهای مافیایی قاچاق و دیگر جنایتکاران توجه ویژه‌ای به ایران ندارند؛ کشور در برابر کارهای آنها نیز بی دفاع است، تا چه برسد در برابر حملات سایبری سازمان‌های جاسوسی و نظامی کشورهایی که دولت ایران شب و روز برای آنها شاخ و شانه می‌کشد و تحریک‌شان می‌کند.

بدافزار استاکس نت شمار زیادی از سانتریفیوژهای غنی سازی را نابود کرد بدون این که کارشناسان حکومت بتوانند جلوی ان را بگیرند. دوکو و به ویژه فلیم مدت درازی به کار نفوذ از این کامپیوتر به آن کامپیوتر در حساس‌ترین مراکز دولتی، اقتصادی و نظامی و ارسال اطلاعات آنها به خارج از کشور مشغول بودند بدون این که حکومت حتی بتواند متوجه حضور آنها شود. ویروس وایپر در صنایع نفت کشور اطلاعات زیادی را نابود کرد.

هیچ یک از این بدافزار‌ها را حکومت اسلامی نیافت. این دیگران (شرکت‌های کاسپرسکی، سایمانتک و…) در خارج از کشور بودند که آنها را یافتند. هنوز حکومت ایران با آن ارتش سایبری و فتا و آن همه سروصدا که در باره قدرت سایبری‌اش به راه انداخته، نتوانسته گزارشی ارایه دهد که نشان دهد این بدافزار‌ها را که ساخته بود، چگونه وارد شبکه‌های حساس شدند، کدام سیستم نخست آلوده شده بود و برای ایجاد چه خسارتی برنامه ریزی شده بودند. هر چه می‌دانیم، از گزارش‌ها و پژوهش‌های دیگران می‌دانیم و از حکومت تنها این را شنیده ایم که کار آمریکایی‌ها و اسراییلی‌ها بود. و دلیلی نیز برای اثبات این حرف ارایه نشد.

در دنیای آزاد پس از این گونه رویدادها در رسانه ها، کنفرانس‌ها و مراکز پژوهشی اطلاعات تخصصی ارایه می‌گردد و همگان امکان دسترسی به آنها را دارند. اگر چین در شبکه برق آمریکا بدافزار‌هایی را نصب کرده بود که روزی اگر جنگی روی دهد، بتواند شبکه برق آمریکا را از کار بیاندازد، این آمریکایی‌ها بودند که آن را کشف کردند و اطلاعات را در اختیار همگان گذاشتند که اکنون ما نیز بتوانیم در اینجا بدان اشاره کنیم. اما این دانشگاه بوداپست بود که بدافزار فلیم را مورد بررسی قرار داد و توانایی‌های آن را آشکار ساخته و منتشر کرد. از ارگان‌های پر سروصدای حکومت اسلامی تاکنون حتی یک کار پژوهشی در این باره ندیده ایم. در حالی که فلیم چند سال به فرستادن اطلاعات در حجم ترابایت (یک ترابایت برابر با هزار گیگا بایت است) به جاهایی گوناگون در جهان مشغول بود.

بر اساس اطلاعاتی که از منابع گوناگون در رسانه‌ها پخش شد، همه این بدافزار‌ها مستقیم وارد سیستم‌ها شده بودند؛ حال یا از طریق حافظه‌های USB و یا اشخاص و نه از طریق نفوذ اینترنت. در اساس این نمی‌تواند قابل باور باشد که سانتریفیوژهای غنی سازی هسته‌ای و کامپیوتر‌هایی که آنها را کنترل می‌کنند، به اینترنت وصل باشند، که اگر باشند خود نشان گر فلاکت دیگری است.

هراس حکومت از شهروندان خود

مشکل اصلی نیز در همین جاست. حکومت اسلامی بر خلاف این همه سروصدا توان دفاع سایبری از کشور را ندارد. از آنجایی که هدف اصلی حکومت نه دفاع از کشور و نه دفاع از امنیت اطلاعات شهروندان، بلکه سرکوب و جلوگیری از دسترسی آنها به اطلاعات آزاد است، متخصصان شرافتمند از همکاری با حکومت سر باز می‌زنند و تنها گروهی فرصت طلب بی اخلاق با حکومت همکاری می‌کنند. توانایی حکومت در ردیابی و دستگیری و قتل ستار بهشتی است که در گوشه‌ای در شهریار برای خودش در وبلاگی می‌نوشت که شاید ۱۵ خواننده هم نداشت. هراس حکومت از شهروندان خود است و در این راستا از یوتیوب، فیس بوک، تویتر، اسکایپ و جی میل هراس دارد. در واقع این هراس است که توانایی کشور را در برابر حمله‌های سایبری پایین آورده است.

همین بس که کالین آندرسن در مصاحبه‌ای می‌گوید: وقتی من می‌توانم از اینجا به سیستم‌های آنها نفوذ کنم و بدون تخریب این اطلاعات را به دست آورم، دیگران هم می‌توانند. تنها پنج دقیقه بیشتر طول می‌کشد.

 

مصاحبه با رادیو زمانه: اینترنت ملی افتتاح شد، با محدود کردن استفاده از امکان VPN

http://radiozamaneh.com/politics/2013/03/11/25195

گفت‌وگو با محمود تجلی‌مهر، کارشناس مخابرات و اینترنت

محمود تجلی مهر: «یک راه اساسی و قاطع برای کنترل کامل اینترنت وجود دارد و آن هم خاموش کردن شبکه برق است.»

حکومت ایران اکنون برای کنترل اینترنت به بستن امکانVPN رو آورده است. VPN امکان امنی است برای شکستن سد فیلترینگ. محمود تجلی مهر کارشناس مخابرات و اینترنت است. او در مصاحبه با «زمانه»، در تحلیل تلاش حکومت برای مسدود کردن امکان VPN می‌گوید که این اقدام در راستای ایجاد محیط بسته‌ای به نام «اینترنت ملی» است.

● گفت‌وگو با محمود تجلی‌مهر

تا چند ماه پیش حکومت ایران از «اینترنت ملی» سخن می‌گفت. اکنون از محدود کردن امکان VPNحرف می‌زنند. آیا این همان پروژه «اینترنت ملی» است؟

محمود تجلی‌مهر: این کار در همان راستای پروژه «اینترنت ملی» است. اینترنت ملی در واقع محدود سازی ارتباط اینترنت ایران با خارج به کانال‌های تعریف شده و قابل کنترل ارگان‌های امنیتی است. ارتباط VPN از آنجا که قابل شنود و خواندن نیست، مکانیسم کنترل امنیتی حکومت را از کار می‌اندازد. آنها در سیستم کنترل تنها می‌توانند ببینند که یک ارتباط امن برقرار شده است. اما قادر به خواندن و دیدن محتوای این ارتباط نیستند.

به نظر می‌رسد که حکومت بر آن است که اینترنت را به کنترل کامل خود درآورد. آیا چنین چیزی ممکن است؟

سالهاست که تلاش حکومت برای کنترل کامل اینترنت است و تاکنون به نتیجه‌ای هم نرسیده است. این به بازی موش و گربه شباهت دارد. حکومت موقتاً می‌تواند زمینه‌ای را محدود کند تا زمانی که راه حل مناسب از سوی طرف مقابل، یعنی کاربران و مخالفان سانسور و سرکوب یافته شود.

با تمام دشواری‌هایی که حکومت برای کاربران در این سالها ایجاد کرده، می‌توان به روشنی گفت که نسبت به هزینه بسیار زیاد سرمایه‌ای و انسانی برای حکومت، دستاوردشان بسیار ناچیز بوده است و نتوانسته‌اند جلوی جریان آزاد اطلاعات را بگیرند.

یک راه اساسی و قاطع برای کنترل کامل وجود دارد و آن هم خاموش کردن شبکه برق است.

در همین رابطه، این سؤال مطرح است که آیا می‌توان همه خروجی‌ها از طریق VPN را مسدود کرد؟

از زاویه تکنولوژی می‌شود ارتباط VPN را مسدود کرد. کانال‌هایی که برای VPN استفاده می‌شوند در استانداردهای مخابراتی تعریف شده‌اند و با مسدود کردن آنها ارتباط قطع می‌شود. در این روزها و در گذشته نیزهمین کار را کرده‌اند. اما از دید عملی این کار امکان پذیر نیست و همیشه پس از چند روز دوباره مجبور شده‌اند که ارتباط VPN را باز کنند.

این تکنولوژی تنها برای دور زدن فیلترهای حکومتی نیست. تمام ارتباط شرکت‌های مختلف با یکدیگر، ارتباط بانک‌ها به شعبه‌های خود در داخل ایران و دیگر بانک‌ها و مراکز مالی، ارتباط ارگان‌های نظامی و امنیتی در داخل و بسیار کارهای دیگر، از جمله معاملات خود حکومت و شرکت‌های وابسته نیاز به ارتباط امن از راه VPNدارند. از همه جالب تر حکومت برای دور زدن تحریم‌ها و فرار از شنود ارگان‌های امنیتی غرب و کنترل تحریم‌ها نیاز به VPN دارد. از دید من بستن VPN عملی نیست.

VPN مجاز که این روزها حکومت تبلیغ آن را می‌کند، چیست و آیا استفاده از آن می‌تواند راه حلی برای کاربران خواهان شکستن 

سد فیلترینگ باشد؟

این کار خطرناک‌ترین کاری است که یک کاربر اینترنت می‌تواند نسبت به خود انجام دهد. حکومت می‌خواهد که کاربران با ارائه شناسنامه خود برای دریافت امکان «VPN مجاز» مراجعه کند. پس از ثبت مشخصات کاربر و نام همه کسانی که از این امکان می‌خواهند استفاده کنند، حکومت احتمالا نرم افزاری را بر روی کامپیوتر کاربر نصب خواهد کرد که مثلا ارتباط VPN مجاز را برقرار می‌سازد. این نرم افزار کامپیوتر کاربر را به ارگان امنیتی حکومتی (وزارت اطلاعات، پلیس فتا، اطلاعات سپاه و غیره) وصل خواهد کرد و از آنجا ارتباط امن را نیز ایجاد خواهد کرد. منتها از آنجایی که تمام ارتباط کاربران در مرکز امنیتی بازگشایی می‌شود، آنها همه چیز را کنترل و ضبط خواهند کرد. از سوی دیگر آنها می‌توانند از طریق این نرم افزار به جاسوسی در کامپیوتر کاربر، ضبط هر چیزی که در صفحه کلید وارد می‌شود، روشن کردن بلندگو و دوربین و غیره بپردازند. تجربه نشان داده است که ارگان‌های امنیتی ایران از هیچ کار غیراخلاقی و غیرقانونی رویگردان نیستند. از این رو «VPN مجاز» یک پدیده خطرناک است.

  نکته دیگر در رابطه با «VPN مجاز» این است که شاید کسی بگوید که من کار خلافی انجام نمی‌دهم و مشکلی با کنترل حکومت ندارم و بخواهد از «VPN مجاز» برای کارهای معمولی چون خرید اینترنتی و یا ارتباط با حساب بانکی خود استفاده کند. اما مسئله اینجاست که در ارگان‌های امنیتی حکومتی در حال حاضر تنها چیزی که وجود ندارد، امنیت است. در میان آنها بسیار کسانی هستند که اطلاعات آنجا را بیرون آورده یا مورد استفاده شخصی قرار می‌دهند و یا به باندهای خلاف می‌دهند. نمونه‌های بسیاری از باج گیری، استفاده شخصی بر اساس روابط و پارتی بازی، استفاده از اطلاعات تجاری شرکت‌ها برای فروش به رقیبان تجاری و غیره وجود دارد. بنابراین تنها مشکل امنیت سیاسی نیست بلکه امنیت تجاری و مالی مردم با «VPN مجاز» به خطر می‌افتد. این روزها بسیاری از حکومتی‌ها به دنبال راه نجات خود هستند. اخبار زیادی از سوءاستفاده از اطلاعات افراد، باج گیری، حق السکوت و غیره، می‌شنویم.

هر مشکلی راه حلی دارد. این سخن گویا در جهان دیجیتال کاملا صدق می‌کند. آیا می‌شود راه حلی پیدا کرد برای خنثی کردن اقدام‌های تازه رژیم ایران.

در حال حاضر بسیاری در حال بررسی این جریان هستند. البته هم اکنون که حکومت VPN را بسته، کماکان برخی از دریچه‌ها باز هستند از جمله نرم افزارهایی که روش N2N VPN را به کار می‌گیرند. در این روش تشخیص ارتباط امن در سیستم کنترل امان پذیر نیست و بسیاری از کاربران کماکان در اینترنت حضور دارند. این راه حل‌ها را پس از گردآوری منتشر خواهیم کرد.

به کاربران داخل در شرایط کنونی برای اطلاع‌گیری و اطلاع‌رسانی چه توصیه‌ای می‌کنید؟

باید تمام روش‌هایی که کماکان سیستم فیلترینگ را دور می‌زنند، از جمله N2N VPN را شناسایی و اطلاع رسانی کرد. از کاربران می‌خواهیم که اطلاعات خود را به متخصصان و رسانه‌های ضد سانسور ارائه دهند تا آنها را گردآوری، بررسی کنیم و راه حل‌های جامع را به اطلاع همه برسانیم.

صدای آمریکا، برنامه افق: «جنگ سایبری: ایران٬ آمریکا و چین»، با مهدی یحیی نژاد ، نیما راشدان و محمود تجلی مهر

کردانیسم در آلمان: وزیر آموزش عالی آلمان تیتر دکترای خود را از دست داد

وزیر آموزش آلمان، خانم آنت شاوان، تیتر دکترای خود را از دست داد. پس از 33 سال، دیروز دانشگاه دوسلدورف اعلام کرد که پایان نامه دکترای خانم شاوان در بخش های مهمی کپی برداری شده است و دانشگاه تیتر دکترا را پس می گیرد. دانشگاه اعلام کرد که رساله دکترای خانم شاوان در بخش های زیادی کپی برداری از دیگران بوده است

دو سال پیش نیز وزیر دفاع آلمان تیتر دکترای خود را به دلیل کپی برداری از دست داد. کار خانم شاوان بسیار سخت می شود چون وزیر آموزش عالی است و نماینده جامعه آکادمیک آلمان. استعفا تنها راه ممکن می تواند باشد. خانم شاوان مشکل دیگری هم دارد: او با دیپلم و بدون  گذراندن فوق لیسانس تیتر دکترا گرفته بود و اکنون بدون هیچ گونه مدرک دانشگاهی است.

در آلمان گروهی به راه افتاده اند و پایان نامه های دکترای افراد مختلف (به ویژه افراد معروف) را می خوانند و در صورت یافتن کپی برداری آن را افشا می کنند. نرم افزارهای نیرومندی نیز وجود دارند که نوشته های افراد را با تمام آثار موجود مقایسه و در چند دقیقه صدها صفحه را بررسی می کنند.

کاش می شد پایان نامه های کسانی چون احمدی نژاد، رحیمی و بسیار دکترهایی که در این سالها ناگهان سروکله شان در ایران پیدا شده است را دید و بررسی کرد. آقای احمدی نژاد گویا در دفاعیه دکترای خود در دانشگاه علم و صنعت تنها یک صلوات فرستاده است و گویا جامعه دانشگاهی ایران مشکلی با این چیزها ندارد که کسی همزمان در چند شغل مدیریت دولتی باشد و فوق لیسانس و دکترا نیز بتواند بگیرد.

دلتنگی در زادروز فرناز

لندن، فوریه 2012، سالن غذاخوری شهرداری

پروانه و شادی بیکران

غروبی در شمال دانمارک

چقدر این صفحه فیس بوک غم انگیز شده است؛ صفحه ای که همیشه شادی می پراکند. فرشته مهربانی که در اینجا می زیست زیبایی های زندگی را دست چین می کرد و ما را شاد، با شیطنت بچه ها و گربه ها، … شادی می پراکند اما خودش شاد نبود. غم داشت، غمی پنهان پشت ماسک. عاشق ماسک بود تا دیگران شاد باشند. عاشق رنگ بود و پروانه. پروانه ها را دوست داشت چون خودش یکی از آنها بود. پاییز را دوست داشت. به خاطر رنگهایش یا شاید هم به خاطر نزدیکی زمستان و سرما …

چقدر این خانه تاریک و سرد شده است. خانه ای که پر از عشق بود و شادی. اکنون به خانه که می آیی باید در تاریکی به دنبال کورسویی بگردی تا سقوط نکنی و من کماکان صدایت می کنم: «گل گلک؟ کجایی؟» و صدایت از جایی می آمد: «اینجایم!» دیگر برای چه کسی صبحانه آماده کنم و سپس سرم به کاری گرم شود و ناگهان صدای کسی بیاید: «یکی بیاد منو بیدار کنه!» و من عاشق این بودم که قبل از آن بیایم و با موهایت بازی کنم تا بیدار شوی و هر بار از نو احساس خوشبختی کنم که چنین فرشته ای در کنار من زندگی می کند و من برای هر روز و ساعت سپاس گذارم.

گرم نقاشی محبوبش در دیوار اتاق و هیچ گاه متوجه نشد که از او عکس گرفتم.

چه می شود گفت در وصف این نگاه؟

اکنون نقاشی بته جقه بر دیوار تنها مانده است. خانه را از نو چیده ام. زیر نقاشی ات برگهای خوشرنگ پاییزی و چند شمع جای گرفته اند. تو به درون قاب های عکس رفته ای و به این همه می نگری. خانم گربه من دیگر جواب نمی دهد و من کماکان دوست دارم صدایش کنم.

چقدر هامبورگ غم انگیز شده است. دریاچه آلستر، پاساژ اروپا، کافه ایتالیایی که تو همیشه در آن «تیرامیزو» سفارش می  دادی و چون خودت استاد تیرامیزو بودی، آنجا را قبول داشتی. «هامبورگر مایله» پاتوق تو بود. تو دوست داشتی در آنجا بپلکی و من چقدر دوست داشتم سربه سرت بگذارم که آیا جای اجناس در این یا آن فروشگاه تغییر کرده است یا نه، چون تو دوست داشتی فروشگاه های خاصی را همیشه بگردی. از مد، تجمل و پز بیزار بودی، ولی همیشه خوش سلیقه، آراسته و زیبا! اکنون کمد لباست را باز می کنم و بر تنهایی آن لباسهای زیبا افسوس می خورم.

کشتی عظیم «آیدا» هر چندی به بندر می آید و می رود و تو نیستی. قرار بود با این کشتی به شمال اروپا برویم.

امروز زادروز توست. تو عاشق لندن بودی و نورمن فاستر. سال پیش در زادروزت ترا برای نخستین بار به لندن بردم. یادم هست که دو سال پیش ما را از مرز جبل الطارق به اسپانیا برگرداندند چون ویزای انگلیس لازم بود. به تو برخورده بود و عصبانی بودی. این بار در لندن مامور مرزی در فرودگاه نگاهی سرسری به کارت شناساییت انداخت و گفت: بفرمایید! و من شادی را در چشمان زیبایت دیدم. اکنون این کارت ماههاست روی میزمن است. توی کیف تو باید می بود.

در نهارخوری شهرداری تازه ساخت لندن غذا خوردیم و با «لندن آی»، چرخ فلک عظیم، شهر را از بالا تماشا کردیم. ساختمان نورمن فاستر را به من نشان دادی و من چون همیشه حیران که چگونه آثار معماری بسیار شهرها را می شناسی بدون این که به آنجا رفته باشی.

چندی پیش که به لندن رفتم دیدم که سال گذشته چگونه با یک بار جای پایت را در این شهر گذاشته ای و اکنون لندن نیز غم می پراکند؛ هاید پارک، خیابان آکسفورد، موزه ملی، استودیوی بی بی سی.

از امسال به بعد دیگر در زادروزت در کنارت نیستم. سال 2008 که در برهوت عربستان سعودی بودم، در زادروزت نبودم. برایت دسته گلی در تهران فرستادم. تنها خود را با این راضی کردم که از دوری و دلتنگی در وبلاگ بنویسم. در آن روزها بود که یک لحظه تصور کردم که نبودنت چه دردی می تواند باشد و اکنون این درد همه جا را گرفته است.

امروز، فرشته بر قاب دیوار

در آن روز جمعه لعنتی چگونه تمام روز باز با ماسکت بر چهره بودی و من نگران وضع جسمت. دندان پزشکی، بیمه، قدم زدن در کنار دریاچه … «رنگ خردلی امسال مد شده. بریم ببینیم برای تو پیراهن خردلی هست؟» تو می خواستی پیراهن خردلی 10 ساله فرسوده مرا جایگزین کنی که آن را بسیار دوست داشتی و از این که دارد دیگر می پوسد، دلخور بودی. رفتیم و چیزی نیافتیم. در راه خانه چون همیشه از کنار ساختمان سازمان خیریه «پلان انترنشنال» رد شدیم. برای نخستین بار در این سالها تو اصرار کردی که به آنجا برویم و از وضعیت دخترخوانده مان در کلمبیا بپرسیم. رفتیم و همان چیزهایی را شنیدیم که قبلش هم می دانستیم.

«بریم خرید؟ تو چیزی برای خوردن نداری.» و من روز بعد فهمیدم که تو چرا این جمله را مفرد صرف کرده بودی.

یکشنبه قبلش که دوستانمان را به آش رشته دعوت کرده بودی. سردت بود و خسته. فشار خون پایینت هر دومان را رنج می داد. من آشفته بودم که چکار کنم که سر حال بیایی. حوصله هیچ چیزی را نداشتی و هر راه حلی که می دادم را رد می کردی. ناگهان به من پیشنهاد کردی که قابلمه آش را بردارم و به خانه دوستانمان بروم و تو در خانه بمانی و استراحت کنی. پیشنهاد عجیبی بود که من نپذیرفتم. چرا می خواستی من بروم؟ مگر می شد تنهایت بگذارم و با دیگران به آش رشته بپردازم؟ دوستان خوبمان آمدند، خوش گذشت و تو دوباره سرحال شدی. یا من خیال کردم که سر حال شده ای.

واپسین اثر، واپسین جمله

حسادت بر این درخت

و در آن روز جمعه تو نه صبحانه خوردی و نه نهار. دلیلش را 24 ساعت بعد فهمیدم. تو خسته بودی، خسته!

کامپیوترت به من گفت که تو خیلی وقت بود که خسته شده بودی و در اینترنت به دنبال راه چاره می گشتی.  در آخرین لحظه ها، در غروب آن جمعه لعنتی در یوتیوب به دنبال ویدئوهای من گشته بودی و آنها را نگاه کرده بودی. و من بی خبر از همه جا داشتم در دانشگاه به یک سخنرانی گوش می دادم و خیال می کردم که تو خوابیده ای و تا زمانی که برگردم، حالت خوب شده است. و من برگشتم و سپس همه چیز شتاب گرفت … آمبولانس از بیمارستان ارتش در نزدیکی خانه، ماساژ قلبی، CCU و … و همه اینها نتوانستند ترا از تصمیمت منصرف کنند. نتوانستند … و ساعت 02:30 در 13 اکتبر بود که تو رفتی و ما تنها و محروم در سرما ماندیم. ای کاش …

هفته پیش خانم دندانپزشک تو که اکنون دندانپزشک من شده است، برای پر کردن انتظار سرنگ بیهوشی از من پرسید: دوست داشتید که مثلا 20 سال زمان را به عقب برگردانید؟ گفتم: نه، از زندگیم تا کنون کمابیش رضایت دارم. اما کاش می شد زمان را چهار ماه به عقب برگردانم. تنها چهار ماه! همین برای من کافی است. و خانم دندانپزشک دیگر چیزی نپرسید.

* * *

اکنون فرشته ای که مرده است باز نیز ما را پند می دهد در آخرین جمله ای که بر جای گذاشت: «چهرمو با لبخند به یاد بیارین. همونطور که همیشه بودم.»

چهره خندان برای همیشه در این قاب عکس مانده، نقاشی اش بر دیوار و آخرین جمله اش بر سنگ مزارش نقش بسته و فرناز عزیزم برای همیشه 41 ساله و زیبا مانده است.

و ترانه ای که یکی از دوستانش برایش گذاشته است:

«است» یا «هست»؟ مشکل این است!

به نظرم می آید که توانایی نوشتاری در فارسی را از جمله می توان در کاربرد درست «است» و «هست» دید. چشم آدم درد می گیرد از خواندن نوشته های بعضی ها!

به فارسی زبان هایی که نمی دانند کدام یک را باید کجا به کار برد، پیشنهاد می کنم زبان اسپانیایی یاد بگیرند شاید کمک کند.

متخصص و مسئولیت اجتماعی دانش

متن زیر سخنرانی من در کنفرانس «چشم انداز تغییر در ایران» است که در روزهای 12 و 13 ژانویه از سوی «البرز نیوز» در شهر هامبورگ برگزار شد. برای دیدن سخنرانی دیگر شرکت کنندگان و آلبوم عکس به اینجا بروید.

از روند کنفرانس راضی بودم. هم سطح سخنرانی ها بالا و عمدتا آکادمیک بود (چیزی که برای من اهمیت بسیار دارد و از انشاء نویسی رایج از سوی کهنه کاران سیاسی دائم المبتدی خوشم نمی آید) و هم فضای آنجا بسیار صمیمی بود. این موردی است که ارزش بسیار دارد. شرکت کنندگان نیز همگی از شخصیت های شناخته شده و مسئول اپوزیسیون بودند. امیدوارم که این نشست های این گونه تداوم یابند و به تفاهم بیشتر میان اندیشه های گوناگون برای تغییر بیانجامند.

* * *

متخصص و مسئولیت اجتماعی دانش

با تشکر از امکان حضور در اینجا و طرح بحث مسئولیت اجتماعی دانش که این روزها ذهن مرا به خود مشغول می دارد.

اگر اجازه داشته باشم کمی به گذشته برگردم، دوست دارم از سال های 80 میلادی یاد کنم که بخش مهم روند شکل گیری اندیشه و ارزش گذاری اجتماعی من به عنوان یک جوان بیست ساله در آلمان غربی آن زمان انجام یافته است و البته در سال 1979 نیز انقلاب در ایران را تجربه کرده بودم که چون پدیده ای غیر قابل پیش بینی و توفانی برای یک جوان 18-19 ساله در آن سالها، مرا به خود برد. سال های 1980 تا 1990 سال هایی پر تلاطم در پهنه سیاست جهانی بودند و جامعه آلمان غربی نیز در مرکز بسیاری از این رویدادها و خود نیز پیشاهنگ برخی از آنها بود. در آن سال ها جنبش صلح جهانی، جنبش مخالفت با استقرار موشک های میان برد آمریکایی و شوروی در مرزهای دو آلمان، جنبش مخالفت با انرژی هسته ای و ساخت نیروگاه های هسته ای بیشتر، تلاش برای خلع سلاح جهانی هسته ای، جنبش برای حفظ محیط زیست، جنبش زنان برای برابری حقوق اجتماعی، جنبش اعتراض به نژادپرستی در آفریقای جنوبی و حمایت از تحریم گسترده جهانی آفریقای جنوبی، شیلی و دیگر دیکتاتوری های آمریکای جنوبی، تلاش برای ازادی نلسون ماندلا و غیره، افکار عمومی و سیاست آلمان را به خود مشغول ساخته بود. سرانجام در سال 1989 نیز شاهد فروریزی دیوار برلین و فروپاشی اردوگاه سوسیالیستی بودیم. شرکت در اینها برای من تجربه ای بسیار گرانبها بوده است.

محافل دست راستی سیاسی و اقتصادی آلمان غربی همیشه از دیکتاتورهای آمریکای لاتین و رژیم نژادپرست آفریقای جنوبی حمایت می کردند و از این رو هر حرکت این حکومت های دیکتاتوری در جامعه آلمان غربی بازتاب داشت که همیشه جامعه ای بوده است با نگرش انتقادی و پیشرو در زمینه اندیشه های نوین اجتماعی و امروز نیز این گونه است. روشنفکران آلمانی همیشه سهم مهمی در طرح اندیشه های نو داشته اند که البته تاریخ سیاه آلمان در دوره جنگ های جهانی اول و دوم نیز باعث بالا بودن حساسیت جامعه نسبت به رویداد های جهانی شده است. از این رو، اندیشیدن در گستره جهانی در میان روشنفکران آلمانی و دوری از تنگ نظری ملی یکی از ویژگی های مهم جامعه روشنفکری آلمان است.

شاید ویران گری جهان از سوی آلمان نازی، حمایت گستره مردم آلمان در سال های 1933 تا 1945 از حکومت هیتلر وناتوانی جنبش مقاومت ضد فاشیستی در آلمان یکی از محرک های این حساسیت امروز روشنفکران آلمانی باشد. واقعیت این است که مردم آلمان (به دیگر کشورهای درگیر کاری ندارم که از جمله فرانسوی ها نیز با دولت ویشی خود همکاری جدی با آلمانی ها در نسل کشی ها داشتند) با بی تفاوتی و تظاهر به بی تفاوتی، ندانستن و تظاهر به ندانستن آن چه که در اردوگاه های مرگ می گذشت، در عمل به تداوم جنگ و نسل کشی یاری رساندند. جنبش مقاومت ضد فاشیستی در آلمان نه تنها در اساس ضعیف بود، بلکه بخشی از آن را نیز مردم لو دادند، همان مردمی که پس از جنگ از چیزی خبر نداشتند و «نمی دانستند». این ننگ تاریخی در وجدان انسان آلمانی و اروپای مرکزی چنان نقش بسته است که دست کم از سال 1968 به بعد شاهد شرکت و دخالت گسترده اندیشمندان آلمانی در تمام عرصه های زندگی اجتماعی هستیم.

راه اندازی و نگهداری دستگاه سرکوب و «انسان کشی صنعتی» در آلمان نازی بدون همکاری گسترده متخصصان گوناگون آن زمان امکان پذیر نمی بود. چه آنهایی که چارچوب برتری نژادی و وجود نژاد موهومی آریایی و پست شمردن دیگران را پایه تئوریک گذاشتند، برایش شبه تئوری های بیولوژیکی، روانی و اجتماعی ساختند و از جمله آن را در دهان ایرانیان آن زمان انداختند که کماکان خود را در پدیده زشت نژاد پرستی در ایران نشان می دهد، چه مهندسانی که سلاح های شیمیایی و کشتار جمعی را ساخته و به دست جانیان آدولف هیتلر دادند و چه پزشکانی که به دور از وجدان انسانی و سوگند بقراط دست به آزمایش های وحشتناک و مرگ آور در میان اسیران می زدند، همه بی وجدانی و بی اخلاقی را به نمایش گذاردند که تا امروز مورد توجه همه اندیشمندان است آن گاه که سخن از مسئولیت اجتماعی انسان و به ویژه انسان متخصص می رود.

افزون بر آن، در سال های 1990 نیز با وجود تجربه جنگ جهانی دوم باز شاهد جنایت گسترده و نسل کشی بوده ایم. جنگ میان جمهوری های گوناگون در یوگسلاوی، خود به شمار نوآوری های نازی ها در جنایت افزود و از جمله افتخار انحصار واژه «پاکسازی قومی» و تجاوز جنسی گسترده به زنان به عنوان یک روش جنگ را برای همه ملیت های ساکن در یوگسلاوی به ارمغان آورد. در رواندا نیز در سال 1994 شاهد نسل کشی «توتسی» ها از سوی «هوتو»ها بودیم که باعث مرگ 800 هزار تا یک میلیون انسان شد. در آنجا صد هزار نفر را به جرم جنایت جنگی به دادگاه کشاندند.

از این روست که هر چه جهان پیش می رود، نقش متخصص برجسته تر می شود. دانش از هر گونه که باشد، همواره قدرت و اتوریته ایجاد می کند و از این روست که دانش مسئولیت اجتماعی و اخلاقی نیز می آورد.

البته بحث پیرامون مسئولیت اجتماعی و اخلاقی انسان بحث تازه ای نیست و از دیرباز اندیشمندان به آن پرداخته اند و از دوران کنونی تا کانت و سقراط می شود به گذشته بازگشت که ورود به آن در چارچوب تخصص من نیست. در دوران کنونی و در سده بیستم، در گستره زبان آلمانی می توان از جمله از ماکس وبر (Max Weber)، ماکس شلر (Max Scheler)، هانا آرنت (Hannah Arendt) و هانس یوناس (Hans Jonas) نام برد که از زاویه های گوناگون به اخلاق و مسئولیت اجتماعی پرداخته اند. به ویژه هانس یوناس در کتاب معروفش «پرنسیپ مسئولیت (Das  Prinzip Verantwortung) » که در سال 1979 منتشر شد، از دیدگاه فلسفی به اخلاق جامعه، تمدن صنعتی امروز و جایگاه مسئولیت اخلاقی پرداخته است.

شاید پرداختن به این بحث در این کنفرانس و از جمله در جامعه ایرانی کمی انتزاعی به نظر آید. اگر چنین باشد، از دید من شاید یک دلیل آن این است که فعالیت اجتماعی و سیاسی روشنفکران ایرانی بیشتر در چارچوب فعالیت سیاسی بر علیه دیکتاتوری و بر اساس برنامه روشن برای مبارزه با دیکتاتوری مذهبی و تمرکز بر دست یابی به هدف های کوتاه مدت و آن هم بیشتر به روش های آشنا و سنتی خلاصه شده است. البته اشکالی نمی توان گرفت که برای دستیابی به هدف های کوتاه مدت و عاجل تلاش کنیم، به ویژه که با چالش های گوناگونی در جامعه امروز ایران روبرو هستیم. اما این یک اشکال خواهد بود اگر تنها خود را به دست یابی به این هدف ها محدود سازیم، به ریشه یابی ژرف تر نپردازیم و در این راه به همراهان دیکتاتور و آنهایی که راه را به میزان موثر برای حکومت دیکتاتوری اسلامی هموار می کنند، توجه نکنیم. اهمیت این کم توجهی به ویژه در دنیای تکنولوژیک سده بیست و یکم با فناوری پیشرفته الکترونیک در همه زمینه ها، کاربرد گسترده فناوری اطلاعاتی، مخابرات و اینترنت در زمینه های دیگر علمی چون فناوری تسلیحاتی، از حساسیت ویژه ای برخوردار می شود.

باید به این نیز اشاره کنم که هدف من با این سخنان تنها طرح بحث و تلاش برای طرح پرسش ها و ایجاد درگیری فکری برای یافتن پاسخ و جلب توجه همه اندیشمندان و به ویژه اندیشمندان علوم اجتماعی است که توانایی پرداختن ژرف تر به این بحث و یافتن پاسخ های لازم را دارند. هنوز نیاز به بحث جدی برای تدوین تعریف ها و یافتن راهکارهای لازم داریم.

از دید من برای پرداختن بیشتر به بحث مسئولیت اجتماعی دانش و نقش متخصص در آن، دست کم با دو چالش نظری در گستره جهانی و در فرهنگ ایرانی روبرو هستیم:

–         اندیشه حاکم بر محافل علمی، تخصصی و مدیریت بر اساس دیدگاه پوزیتیویستی و فونکسیونالیسم ناشی از آن در جهان

–         درک سنتی غالب بر جامعه ایرانی پیرامون اخلاق

پوزیتیویسم (Positivism) و فونکسیونالیسم (Functionalism)

در راستای طرح بحث مورد نظر خود و با آگاهی بر خطر ساده سازی در تعریف یک مفهوم فلسفی، اجازه دهید پوزیتیویسم را به گونه زیر تعریف کنم:

پوزیتیویسم اندیشه ای است در فلسفه که اعتقاد بر این دارد که با داده های برگرفته از جهان بیرون و بر اساس قوانین منطقی و ریاضی می توان به مسایل اجتماعی نیز پرداخت. به بیان دیگر، قوانین علوم طبیعی برای درک روندهای اجتماعی کافی هستند.

کاربرد اندیشه پوزیتیویستی در شاخه های کاربردی علوم اجتماعی چون آنتروپولوژی و جامعه شناسی، به روش تحلیل و تبیین فونکسیونالیستی انجامیده است. در روش فونکسیونالیستی درک ارگانیک از روندهای جامعه حاکم است. بر این اساس انسان ها، سازمان ها و گروه های اجتماعی بر اساس کارکرد (فونکسیون) خود تعریف می شوند و جایگاه و کنش و واکنش آنها در جامعه نیز بر این اساس تعیین گشته و مورد ارزیابی قرار می گیرند. این دیدگاه پس از جنگ جهانی دوم در جامعه شناسی آمریکا غلبه یافته و به ویژه در علوم سازمانی و مدیریت اقتصادی در آمریکا غلبه دارد و روشن است که در مدیریت جهانی و به ویژه در اقتصاد جهان گرا نیز اکنون این درک غالب است. دانشگاه های آمریکا و به ویژه دانشگاه هاروارد، مراکز مهم تربیت مدیران با گرایش پوزیتیویستی و فونکسیونالیستی هستند.

محافل علمی و دانشگاهی اروپایی، به ویژه در بریتانیا و آلمان با این دیدگاهها برخوردی انتقادی دارند. از دید اروپایی ها (که گرایش من نیز این گونه است) پوزیتیویسم پنجره ای تنگ برای برخورد به جامعه تعریف کرده است و با تلاش برای تعریف دقیق کارکرد هر عنصر اجتماعی (انسان، گروه اجتماعی، سازمان ها و غیره) در جامعه به ساده سازی پیچیدگی های جامعه انسانی می پردازد. این دیدگاه به اصل «آزادی انسان در انتخاب» توجه ندارد. بر اساس جامعه شناسی اروپایی، آزادی فردی انسان در انتخاب، رفتار او را در نهایت غیرقابل پیش بینی می سازد. از این رو در سازمان اجتماعی که از انسان ها تشکیل شده است، رفتار سازمان اجتماعی نیز غیر قابل پیش بینی می شود و این اساس تئوری پیچیدگی (Complexity Theory) را تشکیل می دهد. بر این اساس، درعلوم سازمانی و مدیریت اقتصادی نمی توان نقش انسان را تنها بر اساس جایگاه و کارکرد او در سازمان تعریف کرد. این ساده سازی است. یک شرکت اقتصادی تنها بر اساس نمودار سازمانی و هدف اقتصادی اش تعریف نمی شود، بلکه یک سازمان اجتماعی که در آن انسانها عضو هستند و کار می کنند، نیز هست. از این رو رفتار این شرکت دارای پیچیدگی و در نهایت غیرقابل پیش بینی است. البته در کنار تئوری پیچیدگی دیدگاه های دیگری نیز وجود دارند که پرداختن به آنها کاری است جداگانه و در توان این نوشته و نویسنده نیست. همین بس که جامعه شناسی در اروپا به وجود پلورالیسم در بررسی جامعه و توضیح واقعیت اعتقاد دارد.

اگر بخواهیم خلاصه کنیم، یک پیامد مهم دید پوزیتیویستی و فونکسیونالیستی در کارکرد انسان ها که مورد توجه بحث ما در اینجاست، این است که این دیدگاهها به بعد اخلاقی کار خود توجهی ندارند و بر اساس دیدگاه خود نیازی نیز ندارند که به آن توجه داشته باشند. از دید آنها فعالیت آنها قابل ارزش گذاری نیست و به تنهایی خالی از ارزش و انتزاعی است (value-free). اگر کسی یا حکومتی از دستاورد فناوری آنها سوء استفاده کرد، آنها مسئول نیستند بلکه تنها آن شخص یا حکومت مسئول است. فناوری از دید آنها چون چاقو است. از آن می شود در آشپزخانه استفاده کرد و یا کسی را کشت. چاقوساز مقصر نیست. از این رو آنها حاضر به ارزش گذاری اخلاقی فعالیت خود نیستند. از این روست که بسیاری از متخصصانی که در فعالیت های تسلیحاتی و هسته ای شرکت دارند، خود را بری از هر گونه اتهام اخلاقی می دانند. نمونه مشهور این تفکر، ورنهر فون براون (Wernherr von Braun) دانشمند موشکی آلمان نازی است که تا روز آخر در خدمت حکومت هیتلری بود، هیچ گونه مسئولیت اخلاقی را نپذیرفت و خود را ناآگاه از آنچه که در اردوگاه ها می گذشت، می دانست. البته در سال های اخیر اسنادی پیدا شده اند که به خوبی نشان می دهند که او در کارخانه های تولید سلاح از اسیران استفاده می کرده است و خود نیز از بازداشتگاه ها بازدید کرده و در انتخاب اسیران برای کار شرکت داشته است. به هر رو، پس از جنگ نیز او خود را در اختیار ارتش آمریکا گذاشت و آنها نیز از دانش او در فناوری موشکی استفاده کردند. از آقای فون براون در محافل روشنفکری آلمانی به عنوان یک ابله اجتماعی یاد می شود.

آلفرد نوبل مخترع دینامیت و آلبرت اینشتین نمونه های مقابل فون براون هستند که روی مسئولیت اخلاقی کاربرد فناوری های خود تاکید داشته اند.

البته باید این را نیز تاکید کرد که هر چه زمان پیش می رود، دیدگاه پوزیتیویستی-فونکسیونالیستی به روندهای اجتماعی، بیشتر به ضعف می رود. بسیاری از شرکت های اروپایی و آمریکایی اکنون منشور اخلاقی (Code of Business Conduct) دارند که هر کارمندی در زمان استخدام باید آن را بپذیرد. این، حتی اگر تنها روی کاغذ باشد، آغاز خوبی است که کم کم می رود که روزی به فرهنگ اجتماعی در فعالیت اقتصادی تبدیل شود. روزی که شرکت های اقتصادی مسئولیت اجتماعی فعالیت های خود را نیز بپذیرند.

پس از اعتراض گسترده جهانی در سال 2009 به شرکت های مخابراتی برای صدور فناوری شنود و جاسوسی به ایران، شرکت های نوکیا-زیمنس (NSN) و اریکسون (Ericsson) اصل رعایت حقوق بشر در فعالیت اقتصادی خویش را داوطلبانه به منشور اخلاقی خود افزوده اند.

درک سنتی غالب بر جامعه ایرانی پیرامون اخلاق

شاید یکی از دلیل هایی که در محافل روشنفکری ایرانی توجه ویژه ای به مسئولیت اخلاقی دانش و متخصصان نمی شود و در این زمینه نیز کار جدی انجام نگرفته است، این باشد که مبانی اخلاقی انسان ایرانی بر اساس درکی سنتی است و این درک سنتی شاخص های لازم اخلاقی را برای اندازه گیری و قضاوت به دست نمی دهد.

در زبان های اروپایی در برابر واژه فارسی «اخلاق» دو واژه «مورال» (با ریشه یونانی مورالیس) و واژه لاتین «اتیک» قرار دارند. البته اتیک را در فارسی «اخلاقیات»، «علم الاخلاق» و یا «اخلاق کاربردی» نیز ترجمه کرده اند که در چارچوب آن نگرشی که من می خواهم در اینجا از «مورال» و اتیک» طرح کنم، همگی نارسا هستند. از این رو ترجیح می دهم برای بحث دقیق از واژه های «مورال (Moral)» و «اتیک (Ethics)» استفاده کنم و نه از واژه «اخلاق»  در فارسی.

همین که در زبان های اروپایی برای بحث مورد نظر ما دو مفهوم جداگانه وجود دارد و ما در زبان فارسی ما تنها «اخلاق»، «اخلاقیات»، «علم الاخلاق» و یا «اخلاق کاربردی» را داریم (که همگی نارسا هستند)، خود نشان گر این است که جامعه فارسی زبان در این مورد به عمق نرفته است یا با کمی جسارت می شود گفت که در فرهنگ کشورمان «اتیک» جایگاه مهمی ندارد.

اجازه دهید کمی از نگرش زبان شناسی اجتماعی (Socio-linguistics) یاری بگیرم تا بتوانم دشواری کار را از دید زبان نیز نشان دهم:

اسکیموها برای پدیده ای که ما آن را تنها با یک واژه «برف» می شناسیم، چند واژه دارند، عربها برای حیوانی که ما آن را تنها «شتر» می نامیم، چند واژه دارند. روشن است که برف در زندگی اسکیمو و شتر در زندگی عرب و در فرهنگ آنها جایگاهی ویژه دارند. از این روست که آنها در این دو پدیده ریز شده و برای برف و شتر در حالت ها و شرایط مختلف واژه های مختلف ساخته اند، چون نیاز به این کار را حس کرده اند تا بتوانند منظور خود را دقیق برسانند. حال این دید زبان شناسی این امکان آنالوژیک را به ما می دهد که نتیجه بگیریم که جامعه فارسی زبان برای تمایز میان «اتیک» و مورال» به عمق نرفته است چون نیاز به این کار را حس نکرده و درگیر فکری با آن نشده است. همین است که برای بحث ما میان مسئولیت اخلاقی متخصص اشکال پایه ای و تئوریک ایجاد کرده است و امروز ما نمی توانیم به دقت منظور خود را برسانیم و جا برای سوء برداشت زیاد است.

به گمان من آن چه در زبان فارسی «اخلاق» نامیده می شود، بیشتر به درک اروپایی ها از «مورال» شباهت دارد. در این راستا از دید من «مورال» اخلاق سنتی است. آن چیزی است که از فرهنگ ملی-منطقه ای، مذهب و سنت های جامعه برآمده است. مورال از گذشته آمده، واپس گراست، نگاهش همواره به گذشته است، تلاش عمده اش حفظ ارزش های تثبیت شده اخلاقی جامعه در برابر ارزش های جدید است و آنها را چالش فرهنگی، بیگانگی و به بیانی، تهاجم فرهنگی و انحطاط می داند. ارزش های «مورال» ثابت و تغییرناپذیر هستند، نمایندگان آن در برابر هر گونه تغییر در این ارزش ها مقاومت می کنند و برخورد انعکاسی با آنها را نمی پذیرند. همه ما گفته هایی چون «هر چه زمان پیش می رود، ارزش های اخلاقی بیشتر از میان می روند» را شنیده ایم. از دید نمایندگان «مورال»، در گذشته جامعه سالم تر بود و «هر چیزی جای خود را داشت». نمایندگان جدی این گونه درک اخلاقی، مذاهب و بخش های سنتی جامعه با پوشش های گوناگون هستند. در این راستا تفاوت چندانی میان اسلام، مسیحیت، یهودیت و دیگر مذهب ها و یا حتی فرهنگ ها نیست. محافظه کاری سیاسی و واپس گرایی اخلاقی معمولا با هم همراه هستند.

«اتیک» بر خلاف «مورال» دید به جلو دارد. مبنای حرکتش هر چند ارزش های حاکم بر جامعه (که شامل مورال و ارزش های سنتی و مذهبی نیز می شود) است، اما دید آن به این ارزش ها انعکاسی و انتقادی است. آنها را مبنا قرار داده، یا می پذیرد، آنها را به روز می کند و گسترش می دهد و یا به کنار می نهد و ارزش های نوین می سازد. اتیک است که بر اساس پیشرفت تمدن انسانی به چالش های پیش رو توجه می کند و ارزش های جدید را پایه می گذارد. منشور جهانی حقوق بشر، مبارزه با نژادپرستی، جنبش برابری زنان، تعریف و حمایت از حقوق همجنس گرایان، حفظ محیط زیست، جنبش صلح جهانی، مبارزه با خطر سلاح های هسته ای، حمایت از حیوانات، مبارزه با کار کودکان، توجه به شکل های نوین زندگی انسان ها با یکدیگر در کنار خانواده سنتی و بسیار دستاوردهای دیگر، نتیجه برخورد انعکاسی و آگاهانه «اتیک» به ارزش های موجود و گذشته و طراحی ارزش های جدید است. «مورال» برای هیچ یک از نمونه های بالا راه حلی ندارد و اهمیتی نیز نمی دهد. یا آنها را به عنوان انحطاط اخلاقی، بیماری یا بیگانگی رد می کند و یا اگر هم توجه کند، بیشترین تلاش نمایندگانش در برخورد با ارزش های جدید این است که نمونه قابل تفسیر مشابهی با این ارزش ها را در نوشته های باستانی خود بیابند و بر پایه آن مدعی شوند که ارزش های آنها این چیزها را نیز هزار سال پیش دیده بوده اند. در نهایت نیز نمایندگان مورال تلاش می کنند که با نشان دادن چنین شباهتی، دیگر ارزش های سنتی طرد شده را نیز به جامعه بقبولانند و برای آنها حقانیت ببافند. در عهد عتیق، انجیل، قرآن، اوستا و غیره، حفظ محیط زیست یا حفظ صلح جهانی نمی توانست مفهومی داشته باشد که البته اشکالی نیز بر نویسندگان آنها وارد نیست. اشکال بر نمایندگان آنها در دنیای امروز است که راه حلی برای دشواری های پیش روی جامعه بشری ندارند و با این وجود مدعی نمایندگی اخلاقی جامعه هستند و فاصله گیری از دین و اخلاق سنتی را بی اخلاقی و انحطاط می دانند.

بنابراین با این دیدگاه که از تفاوت کیفی میان «مورال» و «اتیک» نشان داده شد، نمایندگان «مورال» تنها زمانی ارزش های جدید را می پذیرند که با ارزش های سنتی آنها مغایرت نداشته باشد. این تنها شاخص  اندازه گیری آنهاست. یک نمونه برجسته، مخالفت برخی کشورهای اسلامی از جمله ایران با منشور جهانی حقوق بشر است به بهانه تفاوت های فرهنگی و یا این که گویا منشور جهانی حقوق بشر را نمایندگان فرهنگ غرب نوشته اند و آن را تهاجم فرهنگی غرب می دانند. آنها ارزش های جهان شمول اخلاقی بر اساس دستاوردهای تمدن بشری را قبول ندارند و تنها چیزی را می پذیرند که با ارزش های سنتی و منطقه ای آنها و در نهایت با منافع پشت پرده آنها برای حفظ قدرت سازگار باشد.

از دید من اخلاق غالب بر جامعه ایرانی (چه در حکومت و چه در میان مردم) اخلاق سنتی و واپس گرا یا «مورال» است که این نیز از محافظه کاری حاکم بر فرهنگ ایرانی بر می آید. از این رو بر جامعه روشنفکری ایران است که تفاوت میان «مورال» و «اتیک» را روشن سازد، دیدگاه های اخلاق مدرن و امروزی را ترویج کند و از جمله واژه های مناسب و رساتر بسازد.

دانش و مسئولیت اخلاقی

اگر متخصص ها را به دو گروه علوم اجتماعی و علوم طبیعی تقسیم کنیم، تمرکز بحث ما در اینجا بر گروه دوم و یا به بیانی، روی سخن با تکنوکرات هاست.

پرداختن به گروه نخست، متخصصان فعال در زمینه های علوم اجتماعی آسان تر است، چون پیامد رویکرد آنها آشکارتر و نقد آن آسان تر است. آنها در صحنه سیاست روز به چشم می آیند. سیاست گذاران گوناگون دستگاه حکومتی، مدیران، سیاستمداران و رهبران دستگاه ها و ارگان های حکومتی، نماینده مجلس، روزنامه نگاران از نوع حسین شریعتمداری و یا فیلم ساز از نوع ده نمکی و سلحشور و یا -با اهمیتی کمتر- شاعران دربار خامنه ای و غیره، در معرض دید همگان قرار دارند. اما آیا ما آنهایی که در پژوهش هسته ای، در صنایع نظامی، در راه اندازی و نگهداری سیستم های شنود، ردیابی تلفن های همراه، فیلترینگ اینترنت، پارازیت اندازی بر ماهواره ها و آنتن های مردم در شهرها، اوباش گری اینترنتی در هک سیستم ها، تهاجم به سیستم های کشورهای دیگر (چون حمله به بانک های آمریکایی در این روزها و غیره فعال هستند، را هم می شناسیم؟ آیا آن پزشکانی که احکام شریعت در قطع دست و پا را اجرا می کنند، را می شناسیم؟ آیا هیچ گاه تلاش کرده ایم که توجه آنها را به نقش مهم خود در حفظ نظام دیکتاتوری دینی و حکومت جهل و فساد اسلامی جلب کنیم؟ این مهندس ها، پزشک ها، اقتصاد دان ها و غیره، این کارگزاران نظام های دیکتاتوری با نقش تعیین کننده، حقوق بگیران و آنهایی که پس از فاجعه نام خود را «مامور-معذور» می گذارند، با زندانبان و خبرچین وزارت اطلاعات و مامور-معذورهای بی شمار و قابل جایگزینی دون پایه در یک رده نیستند. پیامد کار یک مهندس در شنود تلفن یا نگهداری سیستم ردیابی تلفن همراه از رویکرد یک نماینده مجلس یا مدیر کل یک وزارت خانه شاید بیشتر باشد. گستردگی دانش در این زمینه ها، پیچیدگی فناوری و کمبود نیروی متخصص در تمام این زمینه ها نقش آنها را بسیار پررنگ تر و آنها را به سیاست گذاران و مسئولان نظام دیکتاتوری نزدیک تر می سازد. متخصص، امروز بیشتر مشاور دیکتاتور است تا مامور-معذور و کارمند بی اختیار او. این متخصص است که به دیکتاتور راه و چاه را نشان می دهد. دیکتاتور، آن هم در شکل آخوند بی سواد و جاهل جمهوری اسلامی در دنیای امروز بدون در اختیار داشتن فن آوری و دانش امروزی نمی تواند دوام درازمدت داشته باشد. اینجاست که متخصص نقش مهم پیدا می کند و کمبودش و یا خودداری اش از همکاری با دیکتاتور به نظام دیکتاتوری اسلامی لطمه جدی می زند. اینجاست که متخصص باید به پیامد کار خود آگاه باشد و یا مسئولیت آن را بپذیرد و یا کناره گیرد و با دستگاه دیکتاتوری همکاری نکند.

از سه روز پیش فیلم «هانا آرنت»، فیلسوف یهودی-آلمانی در سینماهای آلمان بر روی صحنه آمده است و زسانه های آلمان به نقد آن می پردازند. این مرا به یاد گزارش او از دادگاه آدولف آیشمن در اسراییل به نام «آیشمن در اورشلیم: ساده لوحی (یا ابتذال) شرارت» در سال 1963 انداخت. هانا آرنت که به عنوان یک خبرنگار آلمانی به اورشلیم رفته بود، در گزارش خود بیان می کند که در ذهن خود انتظار دیدن یک هیولا را داشته است و از این که با یک آدم معمولی روبرو شده بود، شگفت زده بود. البته هانا آرنت به خاطر این کتاب مورد انتقاد دیگر روشنفکران آن زمان قرار گرفت و خود او را در برخورد به پدیده آیشمن «ساده لوح» خواندند. آیشمن در دادگاه خود را یک مامور و معذور خوانده بود که کارش تنها انجام وظیفه در دستگاه نازی ها و در چارچوب قانون کشورش بوده است. به گفته خود آیشمن: «من اختیار خود را نداشتم و چیزی را نیز نمی توانستم تغییر دهم». البته سخن در اینجا این نیست که آیشمن اختیار خود را داشت یا نداشت. در این باره اسناد و نوشته های بسیاری وجود دارد. او اتفاقا همان هیولا بود و بخشی از نظام. نکته مورد توجه من این است که این استدلال و بهانه هایی چون این را همیشه پس از سرنگونی نظام دیکتاتوری می شنویم. کسانی که نقش کلیدی در دستگاه سرکوب و جنایت دارند، به ناگاه مامور-معذور می شوند و یا استدلال هایی این گونه می آورند، چون: «من نقش تعیین کننده نداشتم»، «اگر شما هم جای من بودید، همین کار را می کردید»، «من مسئولیت سیر کردن خانواده ام را دارم»، «کار انجام می شد و اگر من نمی کردم، بسیار کسان دیگر بودند که این کار را انجام دهند.» ما همواره این بهانه ها را شنیده ایم، به ویژه در همین سالها از امنیتی های صدام حسین یا قذافی گرفته تا همین وزارت امنیت آلمان شرقی که نزدیک به دویست هزار نفر خبرچین رسمی و غیر رسمی داشت. برای آدولف آیشمن در زمانی که در دادگاه نشسته بود، شمارش و گزارش دقیق انسان هایی که او گروه گروه  به اتاق های گاز می فرستاد و یا دسته جمعی تیرباران می کرد، با شمارش و مدیریت انبار سیب زمینی تفاوتی نداشت. مورد ورنهر فون براون، دانشمند موشکی آلمانی که پیش تر آمد، نیز مشابه است که تا آخرین روز جنگ با نازی ها همکاری می کرد، خود را کاملا به «نمی دانستم» زده بود و معتقد بود که اگر نازی ها با دانش تسلیحاتی او بمب و موشک می ساختند، به او ارتباطی ندارد و مسئول آنهایی هستند که با چاقو به جای کار در آشپزخانه، انسان ها را کشته اند.

تفاوت میان دو پزشک چون یوزف منگله (Josef Mengele) و یانوش کورچاک (Janusz Korszak) در آلمان نازی در سالهای جنگ جهانی دوم در چیست؟ یوزف منگله که به نام «پزشک مرگ» یا «فرشته مرگ» معروف است، در اردوگاه آشویتس در کنار مدیریت اتاقهای گاز، آزمایش های پزشکی وحشتناکی را بر روی اسیران انجام می داد. یانوش کورچاک پزشک لهستانی بود که در گتوی شهر ورشو از کودکان بی سرپرست یهودی مراقبت می کرد. هنگامی که نازی ها بچه ها را به اتاق گاز در اردوگاه تربلینکا می بردند، او نیز داوطلبانه به همراه آنها رفت و به گفته خود، نمی خواست بچه ها را در آخرین گام زندگی تنها بگذارد. بنا بر گزارش ها او با آنها آواز می خواند و نمی گذاشت که آنها بفهمند که چه در انتظارشان است. این در حالی بود که نازی ها اصراری برای بردن او نداشتند و او کماکان می توانست به کار پزشکی خود در اردوگاه ادامه دهد.

این تفاوت را می شود به روشنی در ارزش های اخلاقی (اتیک) کسی چون یانوش کورچاک جستجو کرد. آیا او (که مذهبی نبود) به دنبال ثواب آخرت بود که خود را فدا کرد یا دارای والاترین ارزش های انسانی بود؟ آن هزاران انسان های گمنامی که به فرار یهودیان و کسانی که با نازی ها می جنگیدند، یاری رساندند، بر اساس کدام ارزش های اخلاقی خود را به خطر انداختند و به رژیم جنایت کار نه گفتند؟

متاسفانه در محافل روشنفکری ایرانی اثر چندانی پیرامون این بحث نمی یابیم. این مورد به هر دلیلی که می خواهد باشد، مورد توجه زیادی قرار نمی گیرد. تمرکز فعالیت سیاسی و اجتماعی همیشه بر رهبران و ارگان های سیاسی حکومت بوده است و توجه چندانی به زیردستان آنها، به کارگزاران، مشاوران و رتبه دوم های پشت پرده نداشته ایم. در حالی که آنها هستند که به دیکتاتورها قدرت می بخشند و بازدهی آنها را در سرکوب و جنایت بالا می برند. با تکیه بر ارزش های اتیک مدرن می توان نظام ارزشی که یک متخصص در کار خود باید دارای آن باشد را طراحی کرد. با چنین مقیاسی «نباید»های یک متخصص باید در حرف و عمل برایش روشن باشند. به عنوان نمونه، یک پزشک نباید در قطع دست و پای کسی به حکم حاکم شرع شرکت کند. یک متخصص فیزیک نباید در پژوهش هسته ای حکومت اسلامی که همه کارهایش پنهان کاری است و تلاش برای ساختن سلاح هسته ای دارد، شرکت کند. یک متخصص مخابراتی و تکنولوژی اطلاعاتی در ایران نباید در طراحی، نصب و راه اندازی و نگهداری سیستم های شنود، ردیابی تلفن همراه، فیلترینگ، جاسوسی اینترنتی، ارسال پارازیت بر روی ماهواره ها و آنتن های مردم و غیره شرکت داشته باشد. به این لیست کماکان موردهای دیگری را می توان افزود.

 سخن من این است:

هر متخصصی خود به خوبی و بهتر از هر کسی می داند که پیامد کارش چیست. من به عنوان متخصص مخابرات و تکنولوژی اطلاعاتی به خوبی می دانم که اگر سیستم ارسال پیامک در یک شبکه مخابراتی را با چاقوی آشپزخانه شبیه بدانم، سیستم ردیابی تلفن همراه، شنود تلفن، دستگاه پارازیت اندازی بر آنتن های ماهواره یا فیلترینگ اینترنتی، دیگر چاقوی آشپزخانه نیستند، بلکه سرنیزه هایی هستند که تنها برای کشتن ساخته شده اند. این تفاوت ها را یک متخصص مخابراتی کاملا می داند و اگر انکار کند، دروغ می گوید. اگر هم واقعا نداند، نه تنها یک ابله اجتماعی است، بلکه در اساس اصلا متخصص نیست و بی سواد است. دانش قدرت و مسئولیت اجتماعی به همراه می آورد.

برتولت برشت رویایی دارد که آن را در این جمله زیبا بیان می کند: «فکر کن جنگه ولی کسی نمیره.»

امید است که این نوشته درآمدی باشد برای ایجاد گفتمانی پیرامون مسئولیت اجتماعی دانش.

محمود تجلی مهر، «کنفرانس چشم انداز تغییر در ایران» در هامبورگ، ژانویه 2013

سال 2013، سال امید و آغازی دوباره …

سال 2013، سال امید و آغازی دوباره، تلاش برای یافتن مفهوم های تازه و استقبال از ناشناخته ها …  و یاد آن عزیزی که 79 روز پیش بر جای ماند.
سال پیش در همین روز در برابر تلویزیون نشسته بود و با کنسرت پیانو شماره 5 بتهوون به وجد و شور آمده بود. اکنون برای همیشه جوان و زیباست، پشت نقابش در قاب عکسی، همان کنسرت در حال پخش …

زندگی جاریست، سال نو گرامی!

لودویگ وان بتهوون: کنسرت پیانو شماره 5

دهکده زیبای لوسرم (Lucéram)

بوی هیزم در فضا

در هر فرهنگی یکی از جالب ترین جاها گورستان است.

امیلی در کلاس می گوید که اگر می خواهید فرانسه مدیترانه ای را به دور از محیط توریستی ببینید و با مردم معمولی آشنا شوید، باید از نیس بیرون بروید و در کوههای اطراف به روستاها بروید. سپس از روستایی به نام لوسرم (Lucéram) می گوید. این دهکده در دامنه کوههای شمال نیس است و به دور از دسترس توریست ها. مردم اینجا هر سال پیش از کریسمس، گهواره مسیح (Les Créches) را که خود ساخته اند به نمایش می گذارند. این کارشان هیچ گونه انگیزه مالی و توریستی ندارد. تنها یک سنت است و سرگرمی برای مردم آنجا. 

با آماندا یک بعد از ظهر به آنجا می رویم. آماندا که کاتولیک بسیار معتقدی است، در راه از حدیث های گوناگون در باره گهواره مسیح می گوید. در برابر، من نیز که همه این افسانه ها را حقه بازی کلیسای کاتولیک می دانم و بین مسیح ساخته و پرداخته کلیسا که هم پسر خداست و هم خودش و با آسمان رفته است و این چیزها و مسیح تاریخی پسر مریم و جوزف (که در این یکی تردید است) که کارش بنایی بود و زن و بچه داشت و مورد احترام من است، تفاوت می گذارم، دیدگاه خودم را می گویم و تا آنجا بحث داغی با هم داریم.

جالب است که نه فرناز و نه من هیچ یک مذهبی نبوده ایم اما بیشتر عکس هایی که داریم از کلیساها و مسجد ها و جاهای مذهبی است. امروز نیز کلی عکس از گهواره های مسیح گرفتم که البته برخی نیز برای آماندا بود که با کیفیت پایین آیفون می خواست عکس های دقیق بگیرد.

دهکده آنقدر زیباست که آدم دلش نمی اید از آنجا بیرون آید. شبیه برخی دهکده های شمال ایران است. در داخل دهکده درجه حرارت 13 درجه است. پس از آنجا جاده را به بالای کوهها ادامه می دهیم تا به برف می رسیم. آنجا 4- درجه است.